Nr. 50, mars 1999, 13. árg.

Nr. 50, mars 1999, 13. árg.

STYTTINGAR
Tað er ikki nýkomið, at long orð og nøvn verða stytt, t.d. ES (Evropasamveldið), HF (hægri fyrireiking), FHS (fyrisiting, handil, skrivstova), HH (hægri handilsskúli), MVG (meirvirðisgjald), NATO (North Atlantic Treaty Organization), ST (Sameindu tjóðir), UMMS (Undirvísingar- og mentamálastýrið); men mangan verður ov nógv gjørt av. Nú ein morgunin hoyrdist útvarpsmaðurin í Góðan morgun Føroyar siga nakað soleiðis, at nú heldur GMF fram. Málnevndin mælir frá slíkari ovurnýtslu av styttingum.

Tílíkar styttingar eru rímiligar til innanhýsisnýtslu, men kunnu vera órímiliga argandi uttanhýsis; tí tað er langt frá altíð sagt, at lesarin ella áhoyrarin skilir tær. Tí eiga flestu styttingar av hesum slagnum í minsta lagi at verða lýstar í orðum fyrstu ferð, ið tær verða nevndar í eini og hvørji grein. Í upplestri kunnu tær verða lisnar sum tey orð, ið tær standa fyri; tað er ikki tað longri at siga meirvirðisgjald enn MVG. Valla er nakar, sum lesur eitt nú styttingina NT sum /ente/ fyri Nýggja testamenti ella KV sum /káve/ fyri kilovolt.

AT NEVNA VIÐ EFTIRNAVNI
Í øðrum londum er vanligt at nevna eitt nú høgar politikarar við eftirnavni: Nyrup Rasmussen, Clinton, Jeltsin o.s.fr. Vit hava ikki havt hesa siðvenju í Føroyum, og tað virkar ofta uppátikið, tá ið tíðindafólk nevna okkara heimligu politikarar við eftirnavni: Ejdesgaard, Kallsberg, á Brúnni, Dam á Neystabø. Frægast man vera at navnkenna politikararnar bæði við for- og eftirnavni.

KVINNUR Í BARNFØRUM ALDRI
Búskaparfrøðingar tosa nógv um burðardygga menning, burðardygga nýtslu, burðardyggar verkætlanir o.s.fr. Hetta er sjálvandi fakmál og merkir, at tað, sum talan er um, hvílir í sær sjálvum ella er á haldgóðum, t.d. vistfrøðiligum støði. Burðardygg menning er búskaparlig menning og vøkstur, uttan at tað natúrliga tilfeingið versnar hjá komandi ættarliðum. Hetta orð er týðing av tí danska bæredygtig (enskt sustainable). Men orðið hevur lyndi til at breiða seg á onnur øki, har ið vit frammanundan hava onnur orð. Burður kann merkja fostur, men fyri tað er ikki rætt at tosa um kvinnur í burðardyggum aldri; um tað hava vit aðrar orðingar, t.d. kvinnur í barnførum aldri. Til ber eisini at siga, at kvinna er á barnburði, og tá ið kvinna er vorðin ov gomul til at eiga børn, verður sagt, at hon er farin av ella úr barnburði. Ein kvinna, sum ikki er farin av barnburði, er í barnførum aldri.

LÝÐVELDI
Hetta orð merkir eitt ríki við valdum forseta. Orðið kann eisini verða nýtt um stýrisskipanina sjálva. Fyrri liður í hesum orði er - eins og orðið tjóð - gamalt orð, ið merkir fólk og er t.d. skylt við týskt Leute. Hetta orð hevur einki við orðið lív at gera, soleiðis sum okkurt blað hevur stavað fyrra lið í hesum orði.

ÁVIKAVIST
Hetta orð fær stundum skeivan framburð í eitt nú útvarpinum; ivi tykist vera um, hvørt annað av i'unum skal vera í. Stundum hoyrist *ávikavíst og stundum *ávíkavist, men rætta sniðið er ávikavist, soleiðis at i skal vera í báðum førum. Orðið hevur samband við navnorðið ávik, sum aftur er avleitt av sagnorðinum víkja á, men vanligt er, at navnorð í slíkum førum hava i, har ið sagnorðið hevur í (sbr. sagnorðið slíta og navnorðið slit, bíta og bit, tríva, inntriv o.s.fr.).

LEYST SAMANSETT SAGNORÐ
Burtur úr sagnorðum, ið eru víðkað við hjáorði ella fyriseting sum t.d. víðkaða sagnorðið rógva út, ber til at gera samansett navnorð sum útróður; men sagnorðini sjálv eiga vanliga ikki at verða samansett; vit siga ikki *at útrógva. Kortini er góður málburður við samansetingum eftir sagnorðini vera (er, var, vóru, verið), verða (verður, varð, vórðu, vorðið) og blíva: teir vóru útrónir, hann kemur inn - hann er innkomin. Hetta eru leyst samansett sagnorð, ið kunnu verða nýtt eins og lýsingarorð: innkomin mál o.s.fr.

Kortini finnast eisini fast samansett sagnorð, helst úrtøk (abstrakt) orð við fluttari merking, t.d. fyrigeva, umbera, tilbiðja, - sbr. geva fyri, bera um, biðja til. Sum vant er her merkingarmunur: drongur kann tilbiðja gentu uttan at biðja til hennara!

SÝNA FRAM - FRAMSÝNING
Víðkaða sagnorðið sýna fram svarar til danskt 'udstille' og framsýning til 'udstilling'. Mælt verður til at siga sýna fram heldur enn framsýna. Navnorðið harafturímóti hevur øvuta raðfylgju: framsýning. Tað er natúrligari mál at siga t.d., at listamaðurin Eyðun av Reyni sýnir fram heldur enn framsýnir. Til ber sjálvandi eisini at siga, at listamaðurin hevur framsýning. Tá ið vit hava hesi víðkaðu sagnorðini sum t.d. sýna fram, kunnu vit siga t.d.: hann sýnir fram, hann sýndi fram, hann hevur sýnt fram, men til ber bæði at siga t.d.: málningurin var framsýndur ella sýndur fram.

SKALVUR OG FONN
Hesi bæði orð kunnu merkja tað sama, men skalvur hevur eisini aðra merking, sum fonn ikki hevur. Skalvur merkir bæði 'kavafonn, ið hongur útyvir', og fonn 'stórur dungi av samanfoknum kava'. Vit kunnu siga t.d., at bilurin rendi inn í ein skalv ella í eina fonn. Vit kunnu siga, at skalvurin leyp oman yvir húsini, men vit kunnu ikki siga, at fonnin leyp. Tá ið vit benda skalvur bundið í hvørjumfalli, verður sniðið t.d. í skalvinum og ikki í *skalvanum.

SUÐUROYARMÁL
Fyri okkurt um hálvari øld síðan varð skemtandi farið at kalla suðuroyarmál "suðuroyskt" /surist/. Henda skemtandi málvilla hevur nú hjá summum mest sum fest seg sum regluligt talumál samjavnt við eitt nú tungumálsheitið 'føroyskt'. Suðuroyarmál er kortini einki sjálvstøðugt tungumál, men eitt føroyskt málføri eins og havnarmál, norðuroyamál, vágamál o.s.fr.

Henda málvilla er lítið skemtilig longur, um hildið verður fram at tosa um eitt nú 'havnskt' fyri havnarmál; og okkara ráð eru, at vit halda fram at kalla suðuroyarmál við sínum gamla heiti, 'suðuroyarmál'.

FLOGTERNUR
Bókstavasamansetingin rn verður á føroyskum vanliga framborin sum /dn/ - men ikki altíð! Í mongum orðum er framburðurin /rn/, t.d. í torn, gjarna, tarna, farna, erna, í hernað.

Frá gamlari tíð hevur verið gjørdur munur á fuglaheitinum terna, framborið /tedna/ og konufólkastarvsheitinum terna, sum verður framborið /terna/:

            Enntá var tað Elinborg,
            dregur upp á seg glógva.
            So gár hon til stýrið at stá
            og ternurnar at rógva.

Flogternurnar, sum so fryntliga ganga okkum til handa umborð á flogførunum, eru ikki fuglar, men fólk, og heitið, ið tær hava, eigur ikki at verða framborið við /dn/, men við /rn/ sum í gjarna, farna o.s.fr. Hesi orðini /tedna/ og /terna/ eru ikki málsliga skyld, hóast tey verða stavað eins; /terna/ er skylt við sagnorðið tæna - flogternurnar eru tænarar umborð á flogførum. Er talan um menn, eru teir flogtænarar.