Nr. 45, desember 1996, 10. árg.

Nr. 45, desember 1996, 10. árg.

BREYÐ VIÐ VIÐSKERA
Merkiliga lætt hevur tað, ið danskt er, við at smúgva seg inn í hug og leggjast á tungu okkara føroyinga. Eitt, sum danir eru heimsgitnir fyri, er tað, sum á teirra máli eitur smørrebrød, t.e. breyðflís væl laðin við alskyns góðum viðskera. Eftir upprunamerking orðsins og sniði at døma hevur breyðið í forðum ikki verið so ovlaðið, sum nú er vanligt, tí orðið er samdráttur av frumsniðinum smør og brød, t.e. breyð við smøri á. Av hesum skilst, at eingin málslig grund er undir vanliga hermisniðinum "smyrjibreyð", sum var at hoyra í útvarpslýsing fyri stuttum og helst verður síggja og hoyra, nú ið jólaborðini standa fyri durum. Skilvísliga átti tað eftir formi sínum at verið "breyð ið smyr", tá ið vit hava orð sum smyrjiolja í huga. Mundi ikki ligið eina natúrligast fyri at nevnt hetta rætt og slætt smurt breyð, hava vit ikki dirvi til at kalla tað viðskerabreyð, sum eisini hevur verið skotið upp. Upprunaliga er tó viðskeri tað, ið etið verður aftur við drýli ella breyði. Yngri siður man tað vera at leggja viðskeran oman á breyðið.

"UPP TIL"
"So er tað "upp til" landsstýrismannin," ljóðaði herfyri út um landið. Máliskurnar fara millum landa í stórum eins og orðini, og fremsti "gevarin" nú á døgum er enskt, heimsmálið fram um onnur. It is up to you t.d. er vanlig ensk máliska. Danskt hevur boðið henni heim í sniðinum det er op til dig. Mælt hevur onkuntíð verið til at orða hetta á føroyskum við orðunum tað stendur til tín. Tó er ikki so sjáldan at hoyra og síggja blandsniðið "tað stendur upp(!) til tín". Hesum er eingin fongur í!

LÁMUR
Hetta er navnorð og ikki lýsingarorð, sum mangur tykist halda. Lámur er m.a. 'vinstra hond' og síðan 'fólk, ið dugir betur at nýta vinstru hond enn høgru'. Tí eitur tað av røttum hann er lámur, hon er lámur, barnið er lámur, teir/tær/tey eru lámar! Fatanin, at lámur er lýsingarorð, man vera nógv útbreidd, men valla man tað vera ráðiligt at viðurkenna hana sum "rætta", enn, ið hvussu er.

VÍSINDI
Hetta er hvørkikynsorð í fleirtali og ikki kvennkynsorð í eintali (í sniðinum "vísund"), sum ikki so sjáldan er at síggja á prenti. Orðið eigur at verða viðfarið á sama hátt sum eitt nú tíðindi, og tað man ongum falla tvørligt. Nøkur dømi: Hann er lærdur í læknavísindum. Náttúruvísindini eru nógv framfarin í okkara tíð. Vísindamaður (fyrri liður í hvørsfalli fleirtali).

VINKONA
Skuldi tað verið neyðugt at tosað við smágentur og ungar gentur um "venindur", tá ið vit eiga hetta snøgga og góða føroyska orðið, sum her omanfyri stendur!

ÍBÚGVI
Mong eiga vit gerðarnøvnini (nomina agentis), ið enda við -i, og tey eru eldri í máli okkara og fittligari enn tey, ið enda við -ari, sum tó eru málinum hent og neyðug í sínum lagi. Har er til dømis at nevna orðið sildberi - "sildberari" mundi ljóðað løgið í oyrunum á flestum føroyingum. Hitt snøggara orðið ráðgevi man flestum nú líka betur enn ráðgevari. Nú ið úrslitini av kommunuvalunum vórðu kunngjørd í sjónvarpinum, stóð fast við hvørja kommunu, hvussu nógvar "íbúgvarar", ið hvør hevði. Har man tað vera hitt danska indbygger, ið býr undir. Nei, hitt einasta rætta føroyska orðið er íbúgvi. Hugsið eitt nú um mansnavnið Búgvi og navnið Búgvin á hinum prúða stakkinum. Annað dømi er ørindreki, sum nú er komið til heiðurs og æru! Tá ið vit eiga stutt og smidlig orð, skuldi verið lagamanni at tikið tey fram um klombrutari og óføroyskari orð, har ið høvi er.

HØVUNDUR
Hetta er orð, sum til tað nýliga er upptikið í mál okkara úr norrønum máli. Har merkir tað 'upphavsmaður' og er samstovnað sagnorðinum at hevja. Orðið er sterkt bent - høvund í hvnf., høvundi í hvmf. og høvunds ella høvundar í hvsf. Tá ið orð eru nýggj í málinum, er lætt til, at óvissa tekur seg upp um snið og bending. Soleiðis hevur hetta orð hjá mongum fingið veika bending: "høvundi" í hvrf. og "høvunda" í hinum føllunum. Hetta hevur ikki heimild í eldri máli og fær tí ikki itið rætt mál.

UPPSJÓVARFISKUR
Soleiðis varð skotið upp í seinasta Orðafari at nevna tey fiskasløg, sum á útlendskum verða kallað "pelagisk", og ikki "uppisjóvarfisk", ið ljóðað hevur.

MARGMIÐIL [mar-]
Hetta hevur verið í uppskoti at skíra hitt nýggja slagið av teldumiðli, sum á útlendskum hevur fingið heitið "multimedium", í fleirtali "multimedia". Føroyska orðið hevur fleirtalssniðið margmiðlar (berið saman við t.d. biðil, biðlar og seðil, seðlar). Hetta er miðil, ið ber hvørt um annað skrivað og mælt mál, tónlist og myndir bæði stillar og kykar. Tílíkur miðil er úrvaldur eitt nú til alfrøði. Tá ið tú hevur lisið eitt nú um føroyskan dans, ber til at síggja hann dansaðan, meðan kvæðini hoyrast kvøðin. Fagri, nýggi heimur, ber til at hugsa! Hetta orðið er ikki at blanda við fjølmiðil, ið er felagsheiti á tíðindabløðum, útvarpi og sjónvarpi. Tað er "mass medium" týtt.

SETA ÚT Í KORTIÐ
Summir eru farnir at tala um at "stinga út í kortið" um tað at gera eina ætlan um eitthvørt. Hetta víkur frá gomlum málbrúki, tí fyrr hevur altíð verið sagt at seta út í kortið um tað at leggja kósina.

"TENGJA"
Hetta er orð, sum er upptikið úr íslendskum í nýggjari tíð, men tað er ikki vorðið lagað at føroyskum ljóðkervi. Orð sum leingja, heingja, deingja hava á norrønum (og íslendskum) sniðini lengja, hengja, dengja. Hevði norrøna sagnorðinum tengja verið óslitið lív lagað inn í nútíðarføroyskt, var sniðið vissuliga *teingja, tátíð *tongdi. Hevði orðið verið inntikið av málkønum fólki, hevði tað ivaleyst verið soleiðis tillagað. Man tað vera ov seint at royna at "fríðka" orðið? Ella nýtist okkum tað, tí vit hava orð sum knýta og binda! Hvussu er og ikki, "tengja" er málinum til lítið prýði og var betur ókomið.

"BEVÍSTUR" > TILVITIN?
Ofta verður spurt, um tað var "bevíst", at eitthvørt varð gjørt. Eftir vanligum hálvbrotnum máli at døma, kundi ein hugsað sær, at hetta var danskættaða orðið "bevísa", t.e. prógva, í tátíðar lýsingarhátti. Men av høpinum skilst, at tað er danska orðið "bevidst" eitt lítið "føroyskað". Soleiðis verða summi spurd, um tey eru "mótabevíst". Her hevur fyrr verið roynt at finna hóskandi føroyskt orð. Burtur úr máliskuni at vita til sín hava verið myndað orð sum tilvitandi ella tilvitaður, men tey eru kanska í longra lagi og tí ikki nóg "kappingarfør". Tí var spurningur, um nýgerðin tilvitin (formliga við fyrimynd í orðinum forvitin) kundi fingið undirtøku? Hvørkikynssniðið er tá tilvitið. Orðið veri so latið áhugaðum til vinaliga umhugsan! Navnorðini tilvit og tilvitska eru longu til taks.

TAÐ STENDUR Á JØVNUM
Ikki er tað rætt at siga, at "flokkarnir standa á jøvnum". Heldur eigur tað at vera, at tað stendur á jøvnum millum flokkarnar (ella: flokkanna millum).

KRÁS
Krás er kvennkynsorð. Tað eitur tí ikki t.d. "hetta krásið", men henda krásin.

JÓL
Hetta er altíð fleirtalsorð, t.d. á jólum, um jólini, næstu jól o.s.fr. Tí er tað rangmæli at siga "nú er skjótt jól", sum ljóðað hevur í seinastuni. Tað eigur eyðvitað at vera nú eru skjótt jól.

BLAND
Tað hendir seg stundum, at menn av gáloysni lata orð koma í bland við at taka ein part av einum og annan av øðrum og so seta saman í "nýtt" orð. Veri tað so, at tað verður við ta einu ferðina, men taka teir tað upp aftur í heilum, er komin stund at tala at. Vit hava orðini bæði útinna og avrika. Burtur úr hesum báðum er so komið orðið "útrika". Hesum "nýggjyrði" er als eingin tørvur á!

LOK
"valg" ® val
"nærmastur" ® næstur
"frosturin" ® frostið
"álvari" ® álvara
"hjørni" ® horn
"mýsnum" ® músunum
"uttanlanda" ® uttanlands, uttanlendis
"tremmur" ® rimar
"í inniverandi ári" ® í ár
"breið undirtøka " ® góð undirtøka
"breiður meiriluti" ® stórur meiriluti
"fyristilla sær" ® hugsa sær
"yvirbevísa(ndi)" ® sannføra(ndi)
"jólafrokostur" ® jólaborð(hald)