Nr. 42, februar 1996, 10. árg.

Nr. 42, februar 1996, 10. árg.

LÝSINGARORÐ Í HÁSTIGI
Tað tykist fyri ein part vera avlagt at benda sterk lýsingarorð í hástigi, ivaleyst árin úr donskum. Serliga munnu tað vera orðini mestur, størstur og flestir, sum eru fyri vanbýti. Eitt nýhoyrt dømi: "Eftir fólkatalinum hevur Amnesty International í Føroyum flest(!) limir." Tað rætta í hesum føri er "... flestar limir." Sleppur tílíkt at halda fram óátalað, kann skjótt vera, at bendingin so smátt fer av lagi, og at mál okkara verður endingafátækt sum norðurlendsku meginlandsmálini.

KYNDIL ÓSIGRAÐUR
Ein meginregla átti at verið, at navn, annaðhvørt tað er á felagi, skipi ella øðrum, ráddi fyri kyni og sniði á tilhoyrandi lýsingarorðum, fornøvnum og øðrum. Men ásannast má, at veruleikin í mongum førum sýnir annað, serstakliga tá ið um skipanøvn er at røða. Soleiðis verður javnan sagt hann um Sjúrðarberg, sum er trolari, og hon um Albert Victor, ið var slupp. Í ítróttatíðindum varð sagt herfyri, at "Kyndil er framvegis ósigrað(!)". Kyndil er kallkynsorð, og skuldu vit tí væntað, at tíðindastubbin ljóðaði: "Kyndil er framvegis (ella: enn) ósigraður." Tað, sum tíðindaberin hevur havt í huga, hevur helst verið "handbóltsliðið" ella "felagið". Men sum nevnt, átti kallkynsnavnið Kyndil her helst at gjørt munin.

GIMSTEINUR
Vanligt er at hoyra fyrra lið í hesum orði verða sagdan við longum og trongum i-ljóði, men hjáljóðini bæði fremst í øðrum liði eiga at gera tað, at i'ið í fyrra liði verður sagt við stuttum og opnum ljóði, so at fyrri liður ljóðar eins og enska mansnavnið Jim!

HARKALIÐ
Hetta orðið hevur sum flest føroysk orð herðing ella tyngd fremst á. Tí er tað meir enn gátuført, at "Harkaliðið" - navn á kendum songbólki - at kalla altíð hevur herðing á øðrum liði, tá ið tað verður nevnt í loftmiðlum okkara. Rætt er at siga 'Harkaliðið og ikki "Harka'liðið".

NÚ Í HEYST
Í donskum ber til at nýta hjáorðið her sum tíðarhjáorð, eitt nú sagt "her til efteråret". Men hetta gerst ikki í føroyskum. Maður segði: "Her í heyst". Hann átti at sagt: "Nú í heyst".

KYNBLAND
Onkur visti at siga frá Margretu drotning, at "hon segði seg vera ovfarnan" av føroyingum. Hetta mundi ljóða løgið í oyrunum á flestum, tí tað beina var, at hon segði seg vera ovfarna.

SEYÐAFØTUR
Sagt varð frá dreingjum, ið spældu sær við at fletta "bein" av seyði. Men tað vóru nú føtur! Um seyðaføtur og tað, teir vórðu nýttir til, er at lesa í Royvinum eftir Robert Joensen, bls. 101.

SNULTARI
Í síðstuni hevur av og á hoyrst um "snúltarar", ið hava gjørt seg inn á fisk og annað livandi. Hetta má vera misskilt. Einki eitur at "snúlta" á føroyskum, tíansheldur "snúltari", men heldur snulta og snultari. Annars hevur tílíkt kykt eisini verið nevnt sníkur.

REGLA
Tað er at fegnast um, at tey eru fleiri, ið eru farin at nýta hetta kvennkynsorðið í staðin fyri tað óregluliga kallkynsorðið "regul" (hvussu stavseta tað?!). Men enn eru tað tey, ið toyggja á sjálvljóðið og siga [re:gla] við longum e-ljóði. Hetta er skeivt, tí e'ið skal vera stutt eins og t.d. í sagnorðinum negla.

KOMIÐ Á BOTN
Í umrøðuni um kreppuna hevur mangan verið tikið til, at "nú er botnurin náddur". Hetta tykist vera afturljóð av danska orðalagnum "bunden er nået". Á føroyskum verður sagnorðið at náa (e-m) nýtt um eitthvørt, sum ein hevur strembað ímóti, t.d. náa málinum. Tískil er tað lítið høpi í at siga, at "botnurin er náddur". Fáur man hava sett sær tílíkt endamál! Tá mundi verið betri skil í at orðað hetta eitt nú soleiðis: "Nú er komið á botn." Orðið náa stýrir hvørjumfalli. Maður segði herfyri: "Hesi mál náa vit..." Hann átti at sagt: "Hesum málum náa vit..."

NÚ - ENN
Tað er ikki sjáldsamt at hoyra menn siga eitt nú: "Upp á núverandi tíðspunkt fái eg einki sagt um hetta mál". Hví ikki siga "bara" nú ella í løtuni ella sum er? Eisini eru tað tey, sum enn siga "stadigvekk" í staðin fyri enn.

SÝRA
Ilt er barndømi at kasta. Enn eru tey, ið siga "syra" (við donskum y-ljóði) um henda sterka, súra evnaløgin, sum á føroyskum eitur sýra og einki annað - t.d. saltsýra, svávulsýra og edikssýra.

LAND OG TJÓÐ
Onkrum varð sigandi, at Føroyar vóru ein "fiskivinnutjóð". Eitt land fær ikki verið ein tjóð. Segði hann, at føroyingar vóru fiskivinnutjóð, var hann á beinari leið.

KRAV
Hetta er gott føroyskt orð, sum ber upp á rím við eitt nú hav. Hví man tað so vera, at so nógvir bera hetta orðið fram sum [kra:v] - við toygdum donskum a-ljóði? Tykir tað hábærsligari?

PÁVIN ER EIN
Tað mundi mangur halda, til tað nú ein dagin frættist, at "ein eftir øllum at døma ernaður Jóannes Páll pávi" hevði tikið til orða um eitthvørt. Hetta er óføroyskur stílur - og man heldur ikki vera til fyrimyndar í øðrum norðurlandamálum.

TRIÐI
Um ein ítróttamann fingu vit at vita, at hann var "triður" í eini kapping. Hetta sigst ikki soleiðis á føroyskum. Tað eitur triði og einki annað!

"LIVIKOR"
Hetta er fleirtalsorð. Tó sigur fáur annað enn "livikorskanning"! - við longum o-ljóði, tó at hjáljóðini eru trý, sum aftan á koma. At siga "livikorakanning" fellur monnum kanska ov tungt? Høvdu tað tá ikki verið fittligari, at nýtt orðið lívskor í staðin! Orðið lívskorakanning mundi ligið betur á tungu enn hitt.

HØGT RÓS
Okkum varð sagt, at onkur hevði róst onkrum "upp um skýggja"! Her er tvinnanda runnið saman í eitt: upp til skýggja og upp um skýggj.

Á ODDA
Nú er tíðum at frætta um ítróttalið, sum eru "í oddinum" (< i spidsen!). Fyrr søgdu vit altíð á odda, og tað man vera gott føroyskt mál enn.

FØSIL
Ein føsil er ein fløkja og ikki føðing ella barnsburður, sum fleiri hava lyndi til at halda.

FREMSTIFINGUR
Soleiðis eitur fingurin millum tummil og longutong og ikki "peikifingur", sum mangur hevur fyri at siga.

SVÁVULPINNUR OG ELDFØRI
Fyrr galt um at ansa væl eftir eldinum, at ikki kólnaði út. Tá var at fara í annað hús at biðja lív ella at sláa eld við eldføri, ið var tinna, (eld)stál og njóskur (slag av eldfimum soppi). Fittligari var, tá ið pinnarnir við "svávli" á endanum komu. Teir vórðu í fyrstuni kallaðir eldførispinnar, men seinni festist orðið svávulpinnur. Tó hoyrist enn av og á vánaorðið "tendstikkur" (da. tændstik). Tólinum, ið eitur lighter á enskum, var sjálvandi at geva góða, gamla navnið eldføri, men tað tykist (tíverri) hava verið við undirlutan í kappingini við orðið tendrari. Tað er tó ikki at lasta og er ið hvussu er væl betri enn "lightari" [laitari]!

VÆL
Man hetta henta hjáorðið vera hvørvandi í føroyskum máli? Tað kundi tókst, tí í práti við smábørn í útvarpinum hoyrist sjáldan annað enn svarað "gott", tá ið tey verða spurd, hvussu teimum dámar eitthvørt. Mundi ikki verið tørvur á einum átaki til at bjarga hesum lítla orði - ikki bert í skúlum og barnagørðum, men í hvørjum húsi í landinum! Í sama viðfangi kundu børn (og vaksin við) verið lærd at fara rætt við sagnorðinum at dáma!

GÁS
Í dunnuneyðini miklu fyri jól bar eitt av bløðunum tey gleðiboð við stórum støvum tvørtur um ovasta bredda á framsíðuni, at vón var um stóra sending av svenskum "gæs". Har varð ikki gáað nóg væl eftir bendingini, tí hvørjumfalssniðið í fleirtali av gás er gásum! Tí átti at staðið, at vón var um sending av svenskum gásum. Vert er at minnast til, at bundið er orðið í sama falli og tali gásunum og ikki "gæsnum". Í næsta Orðafari verður litið at orðum sum mús, lús, tá og dyr við hesum sama spurdómi í huga.

LÆTNA ELLA FARA AFTUR
Um fólk, ið hava verið væl í holdum, siga mong, at tey hava "mist" ella "tapt" so og so nógv pund ella kilo. Hetta er ikki góður føroyskur málburður. Betri hevði verið at sagt lætna ella fara aftur.

FRAMMAN FYRI HVØNN
Fyri er ein av teimum fyrisetingunum, sum stýra bæði hvønn- og hvørjumfalli. Ivi er valla um týdningin í dømum sum "Hon dansar fyri eina aðra" (hvønnfall) og "Hon dansar fyri áskoðarunum" (hvørjumfall); og við hesum er eisini givin merkingarmunur, um dansur verður lýstur at vera fyri øll, ella hann er fyri øllum.

Verður eitt hjáorð við eftirskoytinum -an sett hjá hesi fyrisetingini, so stýrir hon regluliga einans hvønnfalli: oman fyri húsini, niðan fyri vegin, norðan fyri lendingina, uttan fyri lendingsklett, aftan fyri bátin - og rímiliga eisini framman fyri hann.

Øðrvísi er kortini, um hjáorðið er óneyðugt: "tá lá fyri mær ein alføgur verð" ella "har stóð maður fyri honum" (og steðgaði ella forðaði honum). Her ber til uttan at broyta merking ella fall at seta eitt framman inn í setningin: "tá lá framman fyri mær ein alføgur verð" og "har stóð maður framman fyri honum".

Er neyðugt við hjáorðinum framman í orðingini framman fyri, so eigur uttan undatak stýringin at standa í hvønnfalli: framman fyri hann.