Nr. 15, februar 1989, 3. árg.

VATN OG SJÓGVUR
Danskt hevur stórt vald á máli okkara, sum ikki er so løgið, tá ið vit hugsa um alt, ið lisið verður í Føroyum á tí máli, frá lærubókum til skemtilestur av ymsum slag og nú seinast sjónvarpstekstir.

Tað er rætt á donskum at siga t.d. Zürichsøen og Gardasøen um hesi kendu vøtn suður á meginlandinum, men fyri tað eiga vit ikki at kalla hetta "sjógvar". Í útvarpstíðindum herfyri var "Zürichsjógvurin" nevndur, og í einum rími, sum er at hoyra í hvørjum kvøðuljómum, verður sjangrað um "Gardasjógv". Hvør skuldi vitað betur, hvat sjógvur er, enn føroyingar! Ella verður tað næsta, at vit fara at hoyra í tíðindum um "Sandssjógv" ella "Eiðissjógv". Nei, Zürichvatn og Gardavatn eru røttu nøvnini, skulu vit týða tey. Føroyingar eru meinkunnugir í Keypmannahavn. Norðarlaga í býnum eru nøkur vøtn, ið á donskum eita undir einum "Søerne", og munnu ikki flestir føroyingar, uttan at hugsa seg um, rópa seg upp á "Sjógvarnar"! Tó vóru (eru?) tað einstøk, ið gjørdu eftir føroyskum málsiði og søgdu (siga?) Vøtnini.

KLAKSVÍKINGUR
Soleiðis eitur tann, sum býr í Klaksvík, og ikki "klaksvíkskingur" ella "klaksvíksingur" ella annað løgið, ið sæst á prenti.

Framburðurin er [klaksvisjingur] og ikki [klaksvujkjingur], sum er misfataður lesiframburður.

Somu reglur galda um nøvn á fólki í øðrum bygdum, sum enda við vík, t.d. hósvíkingur, kvívíkingur, tjørnuvíkingur, sandvíkingur. Undantak er ørvingur, ein ið býr í Øravík. Gevið gætur, at ein, sum býr í Hattarvík, er hattvíkingur, sagt [hattisjingur]. Ein í Haldórsvík/Haldarsvík, ið vanliga verður nevnd Vík, er víkarmaður.

VÍKINGUR
Í sambandi við tað, ið frammanfyri er skrivað, verður høvi nýtt til at minna á, at orðið her omanfyri verður sagt [vujkjingur/vuigjingur], við longum í, og ikki [vukkjingur] við stuttum sjálvljóði og longum hjáljóði, sum tíðum er at hoyra. Hetta er helst árin frá danska orðinum viking, ið hevur stutt i. Sum føroyska orðið er stavsett, er heldur eingin orsøk at bera tað fram uttan við longum sjálvljóði (tvíljóði), tí at bert eitt hjáljóð kemur aftaná. Sbr. orð sum víkiligur, líkindi, mýkindi, øll søgd við longum í/ý (uttan í onkrum bygdarmáli í Suðuroy).

VÆL Í ØGN - ILLA Í ØGN
Tað ljóðaði, at onkur skuldi "halda seg í øgn við russar". Hetta ber ikki til. Her saknast eitt hjáorð, í hesum føri væl. Tað eitur at vera væl ella illa í øgn við ein.

"LOKALFÓLKIÐ"
Fremmandaorðinum "lokal(ur)" er lítið prýði í, men tað býður sær til úr teimum útlendsku heimildunum, ið koma um fjarskrivaran og aðrar vegir. Ikki skuldi verið torført at sagt hetta við føroyskum orðum - snildirnar eru nógvar til at taka hjá honum, ið stílhegni hevur. Tað var nú ikki beint hetta, sum Orðafar vil við hesum reglum, men heldur vísa á, at klombrut orðaval kann særa sómakenslur hjá fólki. Orðið "lokalfólk" varð nýtt um fólkið í Grønlandi mótvegis onkrum útlendingum, ið umrøddir vórðu. Soleiðis ber ikki til at tala um eina tjóð!

ÍBÚGVI
Soleiðis eitur tað, og ikki "ibúgvari", sum summi vilja vera við. Men eitt gott orð verður ikki betri av at verða nýtt seint og tíðliga. Ráðini eru at skifta av og á við samheitum. Ikki var av leið viðhvørt at sagt eitt nú fólk. T.d. "fólkið í landinum" í staðin fyri "íbúgvarnir í landinum". Men rátt verður staðiliga frá at taka við "nýggja" orðinum "innvánari", sum onkur hevði á munni í tíðindasending. Her man búgva undir hitt burturfyrnda danska orðið "indvåner", sum er komið av lágtýskum "inwooner" ella hátýskum "Einwohner".

INDIA, LIBYA
Vit hoyra dagliga nevnd lond víða um heim. Enn saknast fast um at halda, tá ið vit skulu nevna almong lond á føroyskum. Men semja hevur leingi verið um, at endingarnar -en, sum eru danskar, komnar úr týskum, hóska als ikki í føroyskum. Tí ljóðar løgið, at menn, ið veita okkum upplýsingar um viðurskifti úti í heiminum, nevna lond t.d. "Indien" og "Libyen". Hetta átti ikki at komið fyri í almennum fjølmiðlum. Hesi londini hava leingi itið India og Libya á okkara máli. Um tey so eru kvennkyns- ella hvørkikynsorð, ja, tað veldst um málkenslu hjá hinum einstaka, men man ikki hvørkikynssniðið eiga framtíðina, tó at summum dámar tað lítið? Hetta er nógv spurningur um stíl og sið. Velja vit kvennkynssniðið, mega vit eisini nýta fornavnið hon um landið, og tað man falla mongum heldur stirvið. Men vælsignaðir tíðindaberar, sleppið okkum frá -en-endingini í landsnøvnum.

SKORÐA
Skorða er veikt bent kvennkynsorð og eitur tí skorður í fleirtali. Tí var tað galið, sum maðurin segði herfyri, at taka "skorðarnar" undan einum. Hann skuldi sagt: taka skorðurnar undan. Tó eiga vit kvennkynsorð, sum í fleirtali ljóðar sum hitt skeivt sagda omanfyri, men tað hevur ikki ð: skorar, skor í eintali, t.e. grasvaksin síðki í bjørgum, sum seyður ofta verður sleptur í. Lundi kann byggja í eini skor, og eitur hon tá lundaskor.

RÓK
Orð verða tíðum nýtt í fluttari ella "myndarligari" merking, t.e. tey fáa nýggja ella víðkaða merking frá tí, sum áður var. Her eru møguleikar opnir teimum, ið hegni hava og dirvi at skapa av nýggjum, men eitt høvuðskrav er trúskapur móti upprunamerking og nýtslu. - Fyri valið skrivaði eitt valevni um flokk sín, at hann var "á fremstu rók". Nú eru røkur í bjørgum hvør undir el. yvir aðrari og ikki fremri og aftari. Myndin á fremstu rók er ikki beinrakin, tí at hon víkur frá tí veruleika, sum rók er lutur í. Segði maðurin á hægstu rók ella á ovastu (el. evstu) rók, fell alt betur í lag.

MÁLKYN - LÍVKYN
Tað er minni enn so, at málkyn ("grammatiskt" kyn) og lívkyn ("biologiskt" kyn) altíð fylgjast, og tá ið ósamsvar er teirra millum, er tað málkynið, ið vanliga hevur yvirvánan. Konufólk skipaðu fyri onkrum tiltaki. "Fyrireikararnir vóru samdar", ljóðaðu tíðindi í útvarpinum. Hetta ber ikki til. Fyrireikari er kallkynsorð, sama um tað eru mannfólk, konufólk ella bæði. Tí áttu tíðindini heldur at ljóðað: "Fyrireikararnir vóru samdir". Latum okkum hugsa okkum dømi, har sum grundliðurin er kvennkynsorð, sum kann umboða kallkyns- og/ella kvennkynsverur. Eitt lið av hetjum, sum allar eru kallmenn, ríður í bardaga, og eingin kemur heim. "Hetjurnar eru falnar", siga tíðindini, sum rætt er. Løgið hevði ljóðað, um tey søgdu: "Hetjurnar eru falnir"!

SVULLUR
Soleiðis eitur tað á føroyskum, og ikki "svulstur", ið sagt varð í eini tíðindasending. Her er tað danska orðið svulst, ið trokar á. Nevnt kann verða, at suðuroyingar siga (ella søgdu?) sullur, sum fylgir gomlum norrønum ljóðreglum.

GÓMI - IKKI "GÁNI"
Leingi hevur tóktst "fínt" at nevna likamslutir á útlendskum ella hálvútlendskum heldur enn á føroyskum. Dømini eru mong: "hofta" fyri mjødn, "búkspýtskirtil" fyri bris, "spísirør" fyri vælindi, "hjerni el. hjarni" fyri heila, "áraknútar" fyri æðraknútar o.s.fr. Hesin siður man ikki vera heilt burturlagdur enn, tí nú ein dagin frættu vit frá einum av tíðindaberum okkara, at íslendingar skjótt fáa sterkari øl at svala "gánan" við. Er orðið gómi ikki nóg gott longur? Fyrr var gómin á leysatonnum ella handilstonnum av somu grundum, sum omanfyri er nevnt, kallaður "gani" (við donskum a), men so fræg var málkenslan kortini, at hetta orð varð aldri nýtt um sjálvan tann livandi góman í munninum. Tað er at vóna, at hetta hevur verið mismæli og hvørki hoyrist ella sæst aftur!

ANNAÐ BEINIÐ
"Hann var sjúkur í tí eina beininum" var tað ein í sjónvarpinum, sum fekk seg at siga. Eftir øllum at døma hevði hesin maður bæði beinini, og tí er hetta orðalag ikki til fyrimyndar. Aftur ein donsk máliska í føroyskum hami! "Hann var syg i det ene ben". Á vanligum góðum føroyskum átti at verið sagt: "Hann var sjúkur í beininum" ella, um neyðugt: "Hann var sjúkur í øðrum beininum". Tá er áherðing løgd á øðrum, hvør skal siga: Tað er bert í øðrum beininum, ikki báðum, at hann er sjúkur. Tann, ið er sjúkur í tí eina beininum, hevur mist annað beinið.

ÓREGLULIG SAGNORÐABENDING
"Hann situr og "karðir"", var tað onkur, ið segði um mann, ið sat við kørðum. Hann átti at sagt karðar. Tátíðin í eintali er karðaði. Man orðið at kæra 'klaga' (3. pers. nútíð kærir, tátíð eintal kærdi) hava lagt fót fyri hitt?

Fleiri siga "trætar" og "trætaði" fyri trætir og trætti, ið eru teir bendingarformar av orðinum træta, ið reglurnar seta fyri.

HÁSTIG
Hetta stig í stigbendingini verður ofta margháttliga umsitið. Hesi bæði dømi eru hoyrd í loftmiðlum okkara: "Kut úr teirra mest væl umtóktu løgum" og "valið er eitt tað mest týdningarmesta". Menninir hava ætlandi verið mismæltir, men hetta sýnir, at orsøk er til at vera varin, tá ið farið verður í holt við stigbending.

TVØST
Allir føroyingar vita, at hvalur hevur tvøst og ikki "kjøt". Tó hevur hitt útlendska so stórt vald á hugi og tungu, at enntá í fjølmiðlum kann verða talað og skrivað um "stórhvalakjøt" og "hvalakjøt", sum t.d. í útvarpinum 29. okt. í fjør.

"Gev mær bara tvøst og spik og seið", yrkti Rasmus Effersøe. Nú hoyrist alt ov ofta "grind og spik". Av røttum merkir grind bæði tvøst og spik. Rætt er at siga: "Vit fingu grind til døgurða" ella "Vit fingu tvøst og spik".

SEKKUR
Orðið sekkur bendist soleiðis:

Tí var tíðindamaðurin, ið segði "postsekkum", á skeivari leið.

"AV HVØRJUM"
Hetta er úr einum føroyskum blað:
"Her á klettunum rulla nú 17.357 bilar, av hvørjum 13.938 eru persónbilar".
"Lýsingin, í hvørjari søkt verður eftir fleiri fólkum, ...er almannakunngjørd".

Ikki lýgur tað sær upphav til, sum undirstrikað er. Føroyskt er tað ið hvussu er ikki. Soleiðis kunnu vit ikki gera afturbeindar eykasetningar á føroyskum. Í fyrra førinum man vera frægast at gera eykasetningin um til høvuðssetning: "Her...rulla nú 17.357 bilar, 13.938 av teimum (ella teirra) eru persónbilar." Tann seinni kundi verið soleiðis orðaður: "Lýsingin, har ið søkt verður..."

FÝLAST Á
Ofta hendir seg, at føst orðafelli ella orðasambond verða samanblandað. Eitt vanligt dømi um hetta et, at mong hava hug at siga (og skriva) "at fýlast at einum" í staðin fyri "at fýlast á eitt", sum er tað rætta. Í hesum føri man tað vera orðasambandið at finnast at einum, ið hevur smittað av sær. Ansið eisini eftir, at fýlast verður stavsett við ý, avleitt av lýsingarorðinum fúlur við merkingini 'misnøgdur' el. tíl., sum er ikki til longur. Nicolai Mohr sigur fyri rúmliga 200 árum síðan, at suðuroyingar siga at fýlast við. Man nakar vita um tað longur? - Ein fýligrani er eitt, ið altíð hevur okkurt at fýlast á, at vera misnøgt við.